Literatuur

U vindt hier een overzicht van de belangrijkste online beschikbare en niet-digitaal beschikbare literatuur met betrekking tot religieus erfgoed, ingedeeld per programmalijn van het programma Toekomst Religieus Erfgoed. De meeste literatuur die niet digitaal beschikbaar is, is te vinden in de bibliotheek van de RCE in Amersfoort.

Kerkenvisies

Niet digitaal beschikbaar

  • Bisseling, H., H. de Roest, P. Valstar (red.) (2011). Meer dan hout en steen. Handboek voor sluiting en herbestemming van kerkgebouwen. Dit boek is bedoeld voor iedereen die bij het sluiten en afstoten van een kerkgebouw betrokken is, zowel in protestantse gemeenten als in katholieke parochies.
  • Heisterkamp P., en B. Linskens (2010-2012). Handboek Behoud en beheer van kerkgebouwen. Dit handboek is uitgegeven door de VBMK en biedt handvatten voor kerkbeheerders om multifunctioneel gebruik van hun kerkgebouw op te zetten of te professionaliseren.
  • Jongmans, L., B. Linskens, A. de Groot (red.) (2008). Handreiking religieus erfgoed voor burgerlijke en kerkelijke gemeenten. Van kerkelijk gebruik tot herbestemming De handreiking is uitgegeven door de VNG i.s.m. de VMBK en biedt handvatten voor een weloverwogen (lokale) afweging wat aan religieus erfgoed behouden en benut zou moeten worden.
  • Post, P. (2010). Voorbij het kerkgebouw. Speelruimte van een ander sacraal domein. Dit boek verkent de actuele positie van de rituele ruimte. Eerst komen in de context van een panorama van actuele rituele en religieuze dynamiek de positie van het kerkgebouw en de discussies rond herbestemming en sluiting aan de orde. Vervolgens wordt het kerkgebouw gesitueerd in een brede context van ‘andere plekken’.
  • Schram, A., K. Doevendans, W. van Velzel (red.) (2007). Kansen voor kerkgebouwen - Vragen & uitdagingen bij gebruik en herbestemming. De publicatie is een bundel met uiteenlopende bijdragen van verschillende auteurs. Ingegaan wordt onder meer op de betekenis van het kerkgebouw in de protestantse gemeente waar de samenkomst belangrijker is dan het gebouw waarin dat gebeurt.
  • Steensma, R., (1981). Kerken, wat doe je ermee. Het boekje bestaat uit twee delen. Het eerste deel gaat in op de historische ontwikkelingen van kerkgebouwen en kerkgebruik vanaf de middeleeuwen tot circa 1980. Het tweede deel gaat in op de vraag hoe om te gaan met overtollige kerken.

Internationaal

  • Dooren, van D., Stevens A. en Scheers, J. red. (2010) Verslag Parochiekerken in Vlaanderen.
  • Om een toekomstvisie uit te stippelen voor de parochiekerken, organiseerde Vlaams minister Geert Bourgeois, ondermeer bevoegd voor het Binnenlands Bestuur en het Onroerend Erfgoed, op 1 juli 2010 een besloten studiedag waarin de verschillende betrokkenen uit het veld vertegenwoordigd waren. Uit deze studiedag zijn drie werkgroepen ontstaan die gezamenlijk set van aanbevelingen hebben uitgewerkt. In totaal worden er 31 aanbevelingen gegeven, die kunnen worden samengevat tot 7 aanbevelingen.
  • Kim de Wildt & Robert J.J.M. Plum. Kirchenumnutzung. In: Michael Klöcker/Udo Tworuschka (Hgg.). Handbuch der Religionen. Kirchen und andere Glaubensgemeinschaften in Deutschland und im deutschsprachigen Raum, Band 2. 60. Ergänzungslieferung. Hohenwarsleben: Westarp Science – Fachverlage (2019) , pp. 1-30

Scripties

  • Wijmans, W., Kijk op Kerken - Onderzoek naar kerkenvisies (2015). Een kerkenvisie is een ideaal instrument in de aanpak van kerkenleegstand en de daarmee samenhangende herbestemmingsopgave. Een kerkenvisie helpt namelijk bij het oplossen van een van de kernvragen binnen de kerkenproblematiek: welk religieus erfgoed is belangrijk om te bewaren en waarom? Aan te vragen via kerkenvisies@cultureelerfgoed.nl.

Duurzaamheid

Toegankelijkheid

De volgende documenten zijn op aanvraag beschikbaar. Neem contact op via kerkenvisies@cultureelerfgoed.nl.

  • Onderzoek naar interesse in religieus erfgoed in Nederland. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed wil het Nederlands religieus erfgoed voor een breed publiek ontsluiten. Natuurlijk voor de Nederlandse bevolking maar ook voor de miljoenen toeristen die jaarlijks ons land bezoeken. Om dit te bereiken is een strategisch marketing plan nodig. Bouwstenen voor dit strategisch marketingplan zijn een analyse van het aanbod, inzicht in de huidige bezoekers (profiel), een concurrentieanalyse en een onderzoek naar het bezoekpotentieel.
  • Onderzoek naar 'Het gebruik van en behoefte aan ceremoniële gebouwen door niet-christelijke geloofsgemeenschappen, Joris Kregting, expertisecentrum Kaski, Radboud Universiteit Nijmegen.

Herbestemming

Niet digitaal beschikbaar

  • Bogie, M., Nelissen, N., Smits, J., & Voorzee, J. (1999). Herbestemming van grote monumenten: een uitdaging.
  • Dullemond, C. (red.), (1997). Niet onder stoelen of banken. Over een ander gebruik van kerkgebouwen. Dit boekje bevat adviezen over het op meer wijzen gebruiken van kerkgebouwen naast de eredienst. Pollmann, T., (1995). Herbestemming van Kerken - Een ontnuchterend relaas.
  • Pollmann geeft zeventien praktijkvoorbeelden van herbestemde kerken uit diverse perioden en met verschillende functies en stelt de vraag of de herbestemming succesvol is of niet. Ze noemt het resultaat van haar onderzoek ontnuchterend.

Internationaal

  • Beste, J. (2014). Kirchen geben Raum. Empfehlungen zur Neunutzung von Kirchengebäuden. Duits onderzoek over kerken die her te bestemmen zijn in Nordrhein Westfalen.
  • Coomans, T., Bocxlaer, S. van, Vermandel, V., & Weyns, E. (2014). Kerkgebouwen in Brussel: Een rijk erfgoed met alternatieve gebruiksmogelijkheden.
  • Studie in opdracht van de Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest naar alternatieve gebruikersmogelijkheden van kerkgebouwen in het Brussels Gewest. Fisch, R. (2008). Umnutzung von Kirchengebäuden in Deutschland: Eine kritische Bestandsaufnahme.
  • Meys, O. & Gropp, B. (2010) Kirchen im Wandel – Veränderte Nutzung denkmalgeschützter Kirchen. Teil 1
  • Meys, O. & Gropp, B. (2010) Kirchen im Wandel – Veränderte Nutzung denkmalgeschützter Kirchen. Teil 2
  • Ministerium für Bauen und Verkehr des Landes Nordrhein-Westfalen (2010). Modellvorhaben Kirchenumnutzungen. Ideen - Konzetpe - Verfahren. Sechzehn Beispiele aus Nordrhein-Westfalen
  • Tack. (2009). In ander licht. Herbestemming van religieus erfgoed Deze Belgische publicatie geeft 28 voorbeelden van verschillende herbestemmingen weer in Vlaanderen en kwam tot stand door de samenwerking van verschillende werknemers van de Vlaamse overheid. Het is een vervolg op een tweedaagse studiedag die in 2008 werd georganiseerd.
  • WTA Nederland/Vlaanderen (2007). Herbestemming van religieus erfgoedDe Wetenschappelijk-technische groep voor aanbevelingen inzake bouwrenovatie en monumentenzorg Nederland en Vlaanderen heeft op 9 november 2007 een studiedag georganiseerd in Maastricht. De presentaties van die dag zijn uitgeschreven in artikelvorm en verzameld in een publicatie. Scripties
  • Beekman, S., Een bordeel in de kerk? Een onderzoek naar de verschillende waarden die actoren in het erfgoedveld toeschrijven aan kerkgebouwen en de conflicten die daardoor kunnen ontstaan (2014) Rond kerkgebouwen zijn verschillende betrokkenen actief die het gebouw elk op hun eigen manier kunnen waarderen. Actoren kunnen met elkaar in conflict komen doordat zij verschillende waarden aan het kerkgebouw toeschrijven. De hoofdvraag van deze scriptie is: Hoe wordt er door actoren in en om het erfgoedveld omgegaan met de verschillende waarden die religieus cultureel erfgoed voortbrengt, in het bijzonder bij herbestemd erfgoed?
  • Bollinger, B. en W. Stevens, Herbestemming van wederopbouwkerken (2009). Deze afstudeerscriptie is een product van een tweetal onderzoeken. Er is gestart met een onderzoek bij de RCE (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) naar de achtergronden van wederopbouwkerken. Ook zijn hiervoor een twaalftal herbestemde kerken bezocht. Vervolgens is bij architectenbureau 1meter98 een tweetal alternatieven ontwikkeld voor een leegstaande en met de sloop bedreigde wederopbouwkerk, de Christus Koningkerk in Heerlen.
  • Herfs, T, Succesvol herbestemmen - Kerkgebouwen in transitie (2015). Een succesvolle herbestemming is vaak te danken aan een persoon of groep die zich enthousiast en vol energie inzet voor een nieuwe functie van het kerkgebouw. Dit is een van de conclusies in het onderzoek ‘Succesvol herbestemmen – kerkgebouwen in transitie’ dat Tamar Herfs in het kader van haar masterstudie Kunstbeleid en -Management (Universiteit Utrecht) verrichtte vanuit de Agenda Toekomst Religieus Erfgoed.
  • Kieviet, V. de, Het licht in de kerk. Essay over daglichttoetreding bij herbestemming van kerken (2008). Dit essay bestaat uit twee hoofdgedeelten. In het eerste deel worden de mogelijke oplossingen voor daglichttoetreding gegeven. Hierbij zijn de belangrijkste kenmerken omschreven en is aangegeven met welke kwesties rekening moet worden gehouden. In het tweede gedeelte van dit essay wordt een overzicht gegeven van de verschillende soorten kerken en stijlen die in Nederland zijn gebruikt. Er wordt een aanbeveling gedaan van de beste bijpassende oplossingen voor daglichttoetreding voor de verschillende soorten kerken en de effecten die het heeft op de architectonische en historische waarden van deze kerkgebouwen.
  • Vaart, M. van de. (2019). Afstudeeronderzoek Jan des Bouvrie academie. In dit project zijn twee verschillende actuele onderwerpen samengevoegd. Aan de ene kant de gebruikers, jongvolwassenen die steeds vaker kampen met mentale problemen en aan de andere kant de groeiende leegstand van kerken. Deze twee verschillende werelden komen samen in dit project. Er is aandacht besteed aan de gebruikers, hun wensen en eisen. Evenals aan het gebouw, een rijksmonument. De tijd heeft ze samen gebracht.
  • Pessiemier, T. de. (2010) Herbestemming van Gentse kerken. De architectuur en inplanting van het religieus erfgoed. Belgische scriptie over de herbestemmingen van Gentse kerken.
  • Roeterdink, N. De domo dei ad habitationis - van godshuis tot woonbestemming (2002) In deze scriptie wordt onderzocht in hoeverre kerkelijke elementen terugkomen in kerken die herbestemd zijn tot woningen.
  • Schrieken, B.J., Geloof in transformatie. Een keuze- en haalbaarheidsmodel voor de functie na transformatie van kerken uit de wederopbouw (2000) In dit afstudeeronderzoek is een stappenplan ontwikkeld voor het herbestemmen van kerkgebouwen. Daarnaast zijn modellen ontwikkeld om de cultuurhistorische waarde voor en na transformatie vast te stellen, een model voor de functiekeuze en een financieel haalbaarheidsmodel.
  • Staak, M. van der, Een procesanalyse van de herbestemming van katholieke kerken (2013). Deze studie beoogt inzicht te verschaffen in de factoren die het succes van het herbestemmingsproces van katholieke kerken beinvloed en op welke manier dit gebeurd.
  • Vroomen, Y.G.J., Herbestemming van kerken naar urnenkerken in Duitsland. Hoe de dood conceptueel, architectonisch en liturgisch vorm krijgt (2010) Onderzoek naar de herbestemming van kerken naar urnenkerken in Duitsland. De scriptie gaat in op de recente ontwikkeling van urnenbijzetting in Duitse kerken.
  • Wesselink, H., Hemelse lust of torenhoge last. Kansen en problemen bij hergebruik van kerkgebouwen uit de periode 1850-1940 (2008) In deze scriptie worden vier kerkgebouwen uit de periode 1850 - 1940 behandeld, die een andere functie hebben gekregen waardoor de monumentale waarden in stand zijn gehouden. Daarnaast worden er aanbevelingen gegeven voor een op te stellen kerkenbeleid voor gebouwen uit de periode 1850-1940.
  • Wijnekus, J., Herbestemming van Brabantse kloostercomplexen: Ideëel gekkenwerk of kwestie van samenwerken? (2009) Deze scriptie onderzoekt de mogelijkheden van herbestemming aan de hand van een verkenning van de actoren en het schetsen van hun machtposities, relaties en belangen. De hoofdvraag van deze masterscriptie is in hoeverre de provincie Noord-Brabant een regisserende rol kan spelen bij de herbestemming van Brabantse kloosters.

Overige literatuur

Religieus erfgoed

Klinkend erfgoed

Kerkinterieuren

  • Monumentale kerkelijke schilderkunst (1890-1980) Deze brochure laat zien hoe de muurschilderkunst uit het interbellum in kerken geherwaardeerd kan worden.
  • Kerkinterieurs in Nederland Dit boek belicht 100 uitzonderlijke Nederlandse kerkinterieurs. Van middeleeuwse protestantse kerken tot strakke betonnen wederopbouwkerken.
  • Hubar, B., (2013). Genade van de steiger; monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum. Dit boek is het resultaat van een eerste studie naar monumentale kerkelijke schilderkunst tijdens het Interbellum.
  • Regnerus Steensma, Protestantse kerken hun pracht en kracht, Bornmeer 2013. In dit boek ontrafelt kerkenkenner dr. Regnerus Steensma de historische betekenis van protestantse kerken in Nederland. Anders dan veelal gedacht, is hun inrichting bepaald niet sober. In het boek wordt niet alleen aandacht besteed aan de historische betekenis van protestantse kerkinterieuren, maar ook aan monumentenzorg en modern kerkbeheer.
  • Publicaties religieuze interieurs De publicaties geven inzicht in de stand van zaken rondom verschillende soorten interieurs. Is iets uniek en dus zeer waardevol? Dan moeten we ons er met elkaar hard voor maken om het te behouden. Deze publicaties helpen kerkelijke eigenaars, overheden en erfgoedprofessionals om samen de juiste keuzes over behoud voor de toekomst te maken.

Architectuur

  • Stenvert, R. (2013). Kerkkappen in Nederland 1800-1970 In dit boek wordt vanuit een brede cultuurhistorische context de ontwikkeling van kerkkappen beschreven, van de traditionele gestapelde houtconstructies tot modernere bouwvormen.
  • Post, P. (1997). Een ander huis: kerkarchitectuur na 2000

RCE-publicaties en bestanden

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft verschillende publicaties uitgebracht over religieus erfgoed.

Bijvoorbeeld de publicatie 'Post 65 gebedshuizen - Kerken, moskeeën, synagogen en tempels in Nederland 1966 - 2019'