Toolkit kerkenvisies
Handige instrumenten en sites
Op deze pagina kunt u praktische informatie, voorbeelden en handige tools vinden voor het opstellen van een kerkenvisie. Deze zijn erop gericht om u te helpen de eerste stappen in het kerkenvisieproces te zetten. De informatie en bijbehorende instrumenten zijn ingedeeld op basis van de Handreiking Kerkenvisies (2019) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Bent u op zoek naar verdiepende informatie, interviews en literatuur over kerkenvisies? Kijk dan in ons dossier kerkenvisies. Heeft u zelf handige instrumenten die nog in dit overzicht missen? U kunt ze met ons delen door een mailtje te sturen aan kerkenvisies@cultureelerfgoed.nl.
Inhoudsopgave
- Een integrale kerkenvisie: doel, inhoud en vorm
- Nut en noodzaak van een kerkenvisie
- De opsteller van een kerkenvisie
- De rol van de gemeente in een kerkenvisie
- Het financieren van een kerkenvisie
- De opgave bepaalt de aanpak
- Het gesprek organiseren en aangaan
- Vertrouwen, openheid & openbaarheid
- De inventarisatie
- Waardering en weging
- De achterban / draagvlak
- Borging & monitoring
- Handige websites
- Alle instrumenten van a-z
- Kerkenvisie maken tijdens de coronacrisis
1. Een integrale kerkenvisie: doel, inhoud en vorm
Een integrale kerkenvisie houdt in dat in principe alle lokaal betrokken partijen aan tafel zitten tijdens het proces van totstandkoming van de visie, en dat alle kerkgebouwen (zowel monumentaal als niet-monumentaal) worden betrokken in de visie. Stap een bij het opstellen van een kerkenvisie is nadenken over wat je wilt bereiken met het opstellen ervan. Uw doel en de partijen waarmee u de kerkenvisie opstelt beïnvloeden de vorm van het resultaat.
Tools
- Animatievideo: Aan de slag met een kerkenvisies
- Handreiking religieus erfgoed voor burgerlijke en kerkelijke gemeenten (VBMK)
- Voorbeelden van kerkenvisies
- Presentatie: Kerkenvisies als kans (RCE)
- Zoveel visies, zoveel vormen
- Kerkenvisiegemeenten per juli 2020
- Voorbeelden van opgeleverde Kerkenvisies: Súdwest-Fryslan, Rotterdam en Oss
2. Nut en noodzaak van een kerkenvisie
Kerkgebouwen zijn dragers van betekenis en zingeving op verschillende niveaus en voor verschillende partijen, religieus en profaan, individueel en collectief. Een kerkenvisie stelt eigenaren, overheden en betrokkenen in staat te anticiperen op de komende veranderingen ten aanzien van functie, gebruik en eigendom van de kerkgebouwen. Wat is de betekenis van de kerkgebouwen in uw gemeente? En welke voordelen levert het opstellen van een kerkenvisie op voor de verschillende samenwerkende partijen?
Tools
- Kansen zien, Kansen pakken. Coalitieakkoord 2018-2022 gemeente Oss (zie pagina 32 voor een voorbeeld van agendering van het onderwerp)
- Raadsmotie aanvraag decentralisatie-uitkering gemeente Gouda
- Brief werkgroep Religieus Erfgoed Oss
3. De opsteller van een kerkenvisie
In principe neemt de burgerlijke gemeente het initiatief tot een kerkenvisie, vanwege het brede overzicht dat zij heeft op haar grondgebied en het kerkenlandschap daarbinnen. Gemiddeld duurt het opstellen van een kerkenvisie meer dan een jaar. U kunt het proces uitbesteden of zelf een kerkenvisie opstellen. Welke beslissing u ook maakt, het is belangrijk dat iemand binnen de gemeente aanspreekpunt is, verantwoordelijkheid draagt voor de voortgang van het proces en zorg draagt voor de (politieke) besluitvorming, en na afloop de opgedane resultaten kan borgen.
Tools
- Startnotitie kerkenvisie gemeente Súdwest-Fryslân
- Plan van aanpak Kerkenvisie Oost-Achterhoek + bijbehorende raadsmedeling
- Projectplan Rotterdam
- Stappenplan Zwolle met informatienota voor de raad
- Startdocument Nijmegen.
- Een kerkenvisie voor Culemborg
- Plan van aanpak opstellen kerkenvisie Culemborg
- Raadsmotie Culemborg
- Raadsinformatiebrief plan van aanpak Weert
- BW besluit pva Weert
- Probleemanalyse kerkenvisie
- Voorbeeldanalyse kerkenvisie
- Startnotitie kerkenvisie Oudewater en Woerden
4. De rol van de gemeente in een kerkenvisie
“Welke rol past mij?”, is een belangrijke vraag die een gemeente zichzelf kan stellen wanneer zij aan de slag gaat met een kerkenvisie. Daarbij zijn er verschillende houdingen denkbaar: meer of minder proactief, of meer of minder sturend richting de gewenste uitkomsten. Welke rol neemt u als gemeente aan, zowel tijdens het opstellen als de implementatie van de kerkenvisie?
5. Het financieren van een kerkenvisie
Het ministerie van OCW ondersteunt in de periode 2018 tot en met 2021 de ontwikkeling van integrale kerkenvisies op gemeentelijk niveau. Daartoe wordt 9,5 miljoen beschikbaar gesteld (in 2019 € 3,5 miljoen, in 2020 € 3,2 miljoen en in 2021 € 2,8 miljoen). Gemeenten kunnen een aanvraag indienen voor een decentralisatie-uitkering ter financiële ondersteuning van het kerkenvisieproces.
Tools
6. De opgave bepaalt de aanpak
Elke initiatiefnemer van een kerkenvisie staat voor een andere uitdaging. Daarom is het belangrijk om te bepalen welke opgave u als gemeente heeft in brede zin, met betrekking tot de kerkgebouwen, hun interieurs en de omgeving. Welke aanpak sluit daar het beste op aan? Door de opgave vooraf duidelijk te omschrijven worden ieders wensen duidelijker en krijgt u meer inzicht in wat een kerkenvisie kan bieden.
Tools
- Overzicht van Nederlandse Bisdommen
- Overzicht landelijke kerkelijke instellingen
- In gesprek over de kerkgebouwen in uw gemeente (Ministerie van OCW)
- Kerkenvisies en de nationale kerkenaanpak (Bisdom Rotterdam)
- Herbestemmingproces vrijkomende kerken
- Funerair erfgoed en kerkenvisies: presentatie Jorien Kranendijk, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
- Presentatie funerarair erfgoed in de kerkenvisie van Súdwest-Fryslân
- Presentatie Rien van Elsacker van Begraafplaats Groene Kerk over funerair erfgoedbeleid
- Presentatie over de kennisbank van de Rijksdient voor het Cultureel Erfgoed voor het Platform Funerair Erfgoed
7. Het gesprek organiseren en aangaan
De verschillende groepen betrokken bij het opstellen van een kerkenvisie vallen uiteen in diverse deelgroepen met eigen taken, verantwoordelijkheden, belangen en prioriteiten. Deze partijen en belangen komen hoe dan ook een keer ter tafel en dienen daarom een gepaste plek in het proces te krijgen. Daarom is het zaak om goed na te denken over met wie u in dialoog gaat en welke vorm dat heeft. Wat zijn ieders belangen en perspectieven? En hoe kunt u elkaar ruimte bieden en aan elkaar tegemoet komen?
Tools
- Een protestantse visie op het kerkgebouw
- 'Decommissioning and ecclesial reuse of churches' - Rooms-Katholieke richtlijnen m.b.t. omgang met kerkgebouwen (Engels)
- Voorbeeldbrief uitnodiging netwerkbijeenkomst kerkeigenaren
- Voorbeeldbrief 'In gesprek over de kerkgebouwen in uw gemeente'
- Gesprek en stakeholdersanalyse: zorg dat je het voor elke belanghebbende interessant maakt
- Voorbeeld uitnodigingsbrief interview kerkeigenaren
8. Vertrouwen, openheid & openbaarheid
Communicatie is een essentieel aspect in het proces van een kerkenvisie. Het opbouwen van onderling vertrouwen tussen samenwerkende partijen is een tijdrovend proces, maar ook een onmisbare voorwaarde voor het slagen van een kerkenvisie. Een kerkenvisie is buiten de vergadertafel pas succesvol als voor de buitenwereld ook zichtbaar is welke partijen erbij betrokken zijn en achter de gemaakte keuzes staan, en wat de toekomstverwachtingen zijn van de kerkgebouwen in de gemeente.
9. De inventarisatie
Voor het opstellen van een kerkenvisie moeten gegevens worden geïnventariseerd. Deze inventarisatie is een middel om het gesprek te ondersteunen, maar is zeker niet het uiteindelijke doel van de kerkenvisie. Veel data over kerkgebouwen is al beschikbaar, bijvoorbeeld via de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en bij sommige provincies en gemeenten. Bent u op zoek naar deze data? Stuur dan een email aan kerkenvisies@cultureelerfgoed.nl. Daarnaast zijn er instrumenten zoals de Vitaliteitsscan die de vitaliteit van een geloofsgemeenschap in beeld kan brengen, en zijn er handreikingen die behulpzaam kunnen zijn bij het verzamelen en interpreteren van data.
Tools
- Handleiding inventariseren roerend religieus erfgoed/interieur algemeen
- Handleiding inventariseren roerend religieus erfgoed/interieur Protestantse Kerk
- Inventarisatie kerkgebouwen – voorbeeld excelbestand inventarisatie Deventer
- Vitaliteitsscan kerken bisdom Haarlem-Amsterdam
- Nationale database roerend religieus erfgoed
- Kerkgebouwen inventariseren: waarom, wat en hoe
- Voorbeeldenquête
- Inventarisatie kerkgebouwen Noord-Beveland
- Voorbeeldanalyse kerkgebouw
- Kerkenpaspoort Heurnse Kerk
- Informatie over de rol van Museum Catharijneconvent
10.Waardering en weging
De waardering van kerkgebouwen is veelal gebaseerd op een optelsom van de verschillende belangen en waarden die aan de gebouwen worden gehecht. In de weging zijn naast de cultuurhistorische waarde van een kerkgebouw ook zaken zoals beleidsmatige uitspraken, de verwachte vitaliteit van een geloofsgemeenschap of de economische kansrijkheid voor specifieke gebouwen of gebieden bepalend. Er kan ook voor gekozen worden om de weging van de gebouwen te vervangen door procedures rondom ‘hoe te handelen’: afspraken over wie wanneer met wie in contact treedt en wat men dan van elkaar kan verwachten.
Tools
- Guidelines of ways of dealing met religious objects
- Waarderingsformulier interieur/roerend erfgoed
- Stappenplan voor waarderen, selecteren en herbestemmen van roerend religieus erfgoed
- Waarderingsmethode: in Rotterdam krijgen religieuze gebouwen cijfers
11. De achterban / draagvlak
Elke partij die betrokken is bij het opstellen van een kerkenvisie heeft te maken met een achterban waaronder ook draagvlak moet zijn voor de plannen. Een belangrijke vereiste om vanuit een gemeente met een kerkenvisie aan de slag te kunnen gaan, is breed politiek bestuurlijk draagvlak. Daarbij is niet alleen het commitment van B&W van belang, maar ook betrokkenheid van de gemeenteraad. Daarnaast moeten binnen een gemeente verschillende afdelingen, projecten of teams afstemmen of samenwerken. Binnen een kerkelijke gemeente of parochie bestaan eveneens verschillende gremia met elk hun eigen beslissingsbevoegdheid, werkwijze en achterban. Burgers zijn soms georganiseerd in buurtcomités of coöperaties en erfgoedorganisaties moeten soms andere (vastgoed)belangen in het oog houden.
Tools
- Inleiding webinar kerkenvisie & participatie
- Handout Heemschut Kerkenvisie & participatie
- Groepsfoto ondertekening intentieverklaring
- Poster intentieverklaring
- Vlog Heemschut
- Heemschut kerkenvisie nieuwsbrief 1 en nieuwsbrief 2
12. Borging & monitoring
Om te voorkomen dat de kerkenvisie een dode letter wordt, is het verstandig om de gezamenlijke besluiten en afspraken te verankeren, bijvoorbeeld in beleid, werkafspraken en in het vormgeven van concrete functies. De opbrengsten van een kerkenvisie kunnen een plek krijgen in bijvoorbeeld de gemeentelijke omgevingsvisie, het evenementenbeleid of het erfgoedbeleid. Ook kunnen de resultaten geïntegreerd worden in bestemmingsplannen of verordeningen. Sommige gemeenten kiezen bewust voor een loketfunctie van de afdeling erfgoed waar partijen met vragen over kerkgebouwen terechtkunnen.
Tools
- Raadsvoorstel: principelijn religieus erfgoed (gemeentelijke beleidslijn Deventer)
- Notitie bij principelijn religieus erfgoed gemeente Deventer
- Raadsbesluit kerkenvisie Nieuwkoop
- Webinar 'Kerkenvisie, en dan...?', Jorien Kranendijk, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
- Kerkenvisie en de Omgevingswet: denkrichtingen en aandachtspunten
- Arfgoednota Oost Achterhook 2021-2024 (de eerste erfgoednota in het Nedersaksisch) met daarin de kerkenvisie
Handige websites
- Interkerkelijk Contact in Overheidszaken
- Rooms Katholieke Kerk Nederland
- Protestantse Kerk Nederland
- Raad van Kerken
- Vereniging voor Beheerders van Monumentale Kerken
- Vereniging Kerkrentmeesterlijk Beheer
- Restauratiefonds
- Museum Catharijneconvent
- Erfgoedvereniging Heemschut
- Netwerk Steunpunten Cultureel Erfgoed
- Heemschut
Alle instrumenten van a-z
- Aanvraag decentralisatie-uitkering - checklist
- Aanvraag decentralisatie-uitkering - formulier
- Animatievideo: Aan de slag met een kerkenvisies
- Brief werkgroep Religieus Erfgoed Oss
- 'Decommissioning and ecclesial reuse of churches' - Rooms-Katholieke richtlijnen m.b.t. omgang met kerkgebouwen (Engels)
- Een protestantse visie op het kerkgebouw
- Guidelines of ways of dealing met religious objects
- Handleiding inventariseren algemeen
- Handleiding inventariseren Protestantse Kerk
- Handreiking religieus erfgoed voor burgerlijke en kerkelijke gemeenten (VBMK)
- In gesprek over de kerkgebouwen in uw gemeente (Ministerie van OCW)
- In gesprek over de kerkgebouwen in uw gemeente (Ministerie van OCW)
- Inventarisatie kerkgebouwen – voorbeeld excelbestand inventarisatie Deventer
- Kansen zien, Kansen pakken. Coalitieakkoord 2018-2022 gemeente Oss (zie pagina 32 voor een voorbeeld van agendering van het onderwerp)
- Kerkenvisies en de nationale kerkenaanpak (Bisdom Rotterdam)
- Kerkenvisies en de nationale kerkenaanpak (Bisdom Rotterdam)
- Notitie bij principelijn religieus erfgoed gemeente Deventer
- Overzicht van Nederlandse Bisdommen
- Overzicht van Nederlandse Bisdommen
- Presentatie: Kerkenvisies als kans (RCE)
- Raadsmotie aanvraag decentralisatie-uitkering gemeente Gouda
- Raadsvoorstel: principelijn religieus erfgoed (gemeentelijke beleidslijn Deventer)
- Stappenplan voor waarderen, selecteren en herbestemmen van roerend religieus erfgoed
- Startnotitie kerkenvisie gemeente Súdwest-Fryslân
- Vitaliteitsscan kerken bisdom Haarlem-Amsterdam
- Voorbeeldbrief 'In gesprek over de kerkgebouwen in uw gemeente'
- Voorbeeldbrief uitnodiging netwerkbijeenkomst kerkeigenaren
- Voorbeelden van kerkenvisies
- Waarderingsformulier interieur/roerend erfgoed